Forum Szkolne

Informacje ogólne
Pozytywizm, pozytywizm warszawski, okres i prąd literacki występujący w Polsce od ok. 1863, obejmujący głównie twórczość i poglądy wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (1862-1869). Nazwa pochodzi od nurtu filozoficznego występującego w Europie od lat 40. XIX w. (pozytywizm w filozofii).


Na określenie pozytywizmu używa się w Polsce także nazw dominujących wówczas prądów literackich: naturalizmu, realizmu, a w poezji parnasizmu. W okresie po II wojnie światowej używano również terminu "realizm krytyczny", rozciągając jego zastosowanie na osiągnięcia literatury realistycznej w późniejszych okresach.
Prekursorzy prądu


Za prekursorów pozytywizmu w dziedzinie programu społecznego uważa się tzw. organiczników, czyli działających na początku XIX w. zwolenników legalnej działalności mającej na celu podniesienie gospodarki i kultury w trzech zaborach, zwłaszcza ekonomistę J. Supińskiego. W dziedzinie literatury rolę taką spełniali powieściopisarze tzw. krajowi, głównie J.I. Kraszewski, T.T. Jeż i J. Korzeniowski.


Hasła społeczne
Generacja pozytywistów walczyła w kampanii publicystycznej, znanej jako walka młodej i starej prasy o postęp społeczny i gospodarczy oraz model demokracji na wzór zachodni, z uwzględnieniem polskich realiów, zwłaszcza aspiracji narodowych. Głoszono hasła pracy organicznej (wszechstronnego rozwoju ekonomicznego i kulturalnego, przy czasowej rezygnacji z dążeń niepodległościowych) i pracy u podstaw (działalności oświatowej i in., mającej doprowadzić do rozwoju i awansu cywilizacyjnego warstw upośledzonych społecznie, głównie chłopstwa).


Pozytywizm wspierał industrializację, urbanizację, modernizację różnych dziedzin życia z rolnictwem na czele, upatrując głównego realizatora owych idei w inteligencji i mieszczaństwie, a także w sferach przemysłowych.
Program literacki pozytywizmu


Za ważniejsze manifesty pozytywizmu uważa się m.in. artykuły: Groch na ścianę A. Wiślickiego ("Przegląd Tygodniowy" 1868), Kilka uwag nad powieścią ("Gazeta Polska" 1866) i Listy o literaturze ("Niwa" 1872) E. Orzeszkowej, Utylitaryzm w literaturze ("Niwa" 1872) P. Chmielowskiego.


Formułowany w nich program literacki akcentował obywatelską rolę pisarza jako krzewiciela oświaty i postępu, przeciwstawiając ją modelowi romantycznemu. Podkreślano rolę wiedzy i nauki w pracy literackiej i zalecano wysuwanie na plan pierwszy jako bohatera pozytywnego człowieka pracy, fachowca, społecznika - nosiciela tendencji i pożądanych wzorów osobowych. Oznaczało to utylitaryzm pomocny w spełnianiu funkcji wychowawczych w życiu jednostkowym i społecznym.


Za najbardziej użyteczną formę służącą temu celowi uznano prozę, zwłaszcza powieść. Na drugi plan zepchnięto, szczególnie w pierwszym okresie pozytywizmu, poezję i dramat, uprawiano natomiast chętnie poezję agitacyjną. Wąsko rozumiany utylitaryzm przeżył się na przełomie lat 70. i 80., a pozytywizm poszerzył swoje możliwości, adaptując nowe kierunki literackie, np. naturalizm.


Scjentystyczne tendencje sprawiały, że od pisarza żądano gruntownego wykształcenia, a jego pracę porównywano z trudem uczonego, co prowadziło nierzadko do lekceważenia roli talentu, fantazji, wyobraźni i oryginalności formy.


Stosunek pozytywizmu do historii i przeszłości nie był jednoznaczny: pisarze odwoływali się chętnie np. do racjonalizmu oświecenia, nie akceptowali "poezji wieszczej" wielkich romantyków, ale w praktyce nawiązywali do różnych wątków romantycznych i koncepcji powinności patriotyczno-obywatelskiej wobec społeczeństwa, a w ostatnim okresie pozytywizmu zaczęli wypowiadać się o znanych pisarzach romantyzmu wręcz z entuzjazmem.


Przedstawiciele
Za najwybitniejszych twórców okresu uchodzą: w dziedzinie teorii i ideologii - A. Świętochowski i P. Chmielowski, w twórczości literackiej - B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, A. Asnyk, M. Konopnicka, A. Dygasiński, W. Gomulicki, A. Sygietyński, publikujący swe wypowiedzi najczęściej w: Przeglądzie Tygodniowym, Niwie, Opiekunie Domowym, Wędrowcu, Kraju, Prawdzie, Głosie, Ateneum, Nowinach, Słowie, Dzienniku Polskim (grupa galicyjska), Tygodniku Wielkopolskim (Poznań).


Schyłek pozytywizmu
Niektórzy badacze uważają, że pozytywizm wyczerpał swoje twórcze możliwości ok. 1881, inni przesuwają jego schyłek na ostatnie dziesięciolecie XIX w. Wybitni pisarze pozytywizmu publikowali równolegle z twórcami pierwszej fazy modernizmu.


Wydarzenia rewolucyjne 1905 spowodowały wzrost zainteresowania pozytywizmem, którego idee znajdowały odbicie w różnych zjawiskach literackich przez wiele następnych dziesięcioleci.